„აფხაზური ენა საფრთხის ქვეშ მყოფი ენაა“

„ერთადერთი სახელმწიფო რომელიც რეალურად ხელს შეუწყობს აფხაზური ენის გადარჩენას, არის საქართველო...“


თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტში აფხაზური ენა 86 წელია რაც ისწავლება. ამ ენის კურსს სიმონ ჯანაშია, ქეთევან ლომთათიძე და სხვა ცნობილი ენათმეცნიერები კითხულობდნენ. ამჟამად, ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტში კავკასიოლოგიის ინსტიტუტი ფუნქციონირებს, სადაც სტუდენტები კავკასიის სხვადასხვა ენას, მათ შორის აფხაზურს ეუფლებიან. აფხაზური ენის შესახებ ჩვენ პროფესორ თეიმურაზ გვანცელაძეს ვესაუბრეთ:

_ კავკასიურ ენათა კათედრის ბაზაზე შეიქმნა კავკასიოლოგიის ინსტიტუტი. კათედრა 1933 წლიდან არსებობს. მისი დამაარსებელი იყო აკადემიკოსი არნოლდ ჩიქობავა. ივანე ჯავახიშვილი, როდესაც აარსებდა უნივერსიტეტს, მიიჩნევდა, რომ ყოველმა განათლებულმა ქართველმა უნდა იცოდეს არამარტო საკუთარი ერისა და ხალხის ისტორია, არამედ ყველა მონათესავე ერისა და ხალხის ისტორია. ამ პრინციპიდან გამომდინარე, მან უნივერსიტეტის დაარსებისთანავე, 1918 წლიდან გადაწყვიტა მოეწვია აფხაზური ენის ლექტორად ცნობილი მეცნიერი, სიმონ ჯანაშიას მამა, ნიკოლოზ (ნიკო) ჯანაშია. სამწუხაროდ, ის გარდაიცვალა და მისი ჩამოყვანა ვერ მოხერხდა. 1924 წელს კი მან საგანგებოდ მოიწვია აფხაზური ენის კურსის წასაკითხავად აფხაზური ლიტერატურის ფუძემდებელი დიმიტრი გულია, რომელიც ორი წლის განმავლობაში უძღვებოდა კურსს. 1926 წლიდან 1937 წლამდე ასწავლიდა აკადემიკოსი სიმონ ჯანაშია, დიდი მეცნიერი, აფხაზეთში დაბადებული და გაზრდილი, აფხაზური დედა ენასავით იცოდა. შემდეგ, 90–იანი წლების ბოლომდე ასწავლიდა აკადემიკოსი ქეთევან ლომთათიძე, რომელიც არის აფხაზური ენის უდიდესი სპეციალისტი, უდიდესი მკვლევარი. მან აღზარდა აფხაზი მეცნიერების მთელი თაობები.

_ რას გვეტყვით აფხაზური ენისა და დამწერლობის შესახებ?

_ ქართულიც და აფხაზურიც ერთი წარმოშობის ენებია. საერთო წინაპარი ენისგან მოდის კავკასიის ზოგიერთ სხვა ენასთან ერთად. აფხაზური ენა უდამწერლობო ენა იყო XIX საუკუნის შუა წლებამდე. პირველად ამ ენისათვის ანბანი შეიქმნა 1862 წელს, როდესაც რუსეთის გენერალმა პეტრე რუსლარმა დაწერა ამ ენის გრამატიკა და მას სიტყვების ჩასაწერად რაღაც ანბანი უნდა გამოეყენებინა. ის წერდა, რომ აფხაზური ენისთვისაც და კავკასიის სხვა მცირერიცხოვანი ხალხების ენებისთვისაც, ყველაზე გამოსადეგი არის ქართული ენა. იმიტომ რომ ქართულსაც და სხვა მის მონათესავე ენებს, ვთქვათ აფხაზურს, ჩეჩნურს, ჩერქეზულს, დაღესტნის მრავალ ენას იგივე ბგერები აქვს, რაც ქართულს. ამიტომ დამატებითი ნიშნები გაცილებით ნაკლები იქნებოდა საჭირო, ვიდრე რუსული ანბანის გამოყენების შემთხვევაში. მაგრამ თუ ჩვენ ამას გავაკეთებთ, გამოვიყენებთ ქართულ ასოებს, მომავალში ეს ხელს შეუშლის რუსული ენის გავრცელებას კავკასიაში. ანუ რუსლარი ფიქრობდა, რომ ყველა კავკასიელი უნდა გარუსებულიყო. გარუსების ხელისშეწყობა კი ადვილი იქნებოდა რუსული ასოების გამოყენებით.

_ აფხაზები დღემდე რუსულ ანბანს იყენებენ, თუმცა როგორც ცნობილია, ისინი ლათინური აბანითაც წერდნენ და ქართულითაც...

_ დიახ, 1926 წელს ცნობილმა ქართველოლომა ნიკო მარმა შექმა სპეციალური ანბანი აფხაზური ენისთვის ლათიური ასოების გამოყენებით. მარის ეს ანბანი ორ წელიწადს მოქმედებდა. 1928 წლიდან სხვა ვარიანტი შემოიღეს, ისევ ლათინურის საფუძველზე, ოღონდ მისი ავტორი იყო პროფესორი ნიკოლოზ იაკოვლევი და ათი წელი გამოიყენებოდა ეს ლათინური ანბანი. მაგრამ სასწავლად იყო ძალიან რთული თვითონ აფხაზებისთვის. ამის გამო 1938 წელს აფხაზური ენა გადაიყვანეს უკვე ქართულ გრაფიკაზე, ქართულ ასოებზე. ეს ანბანი გამოიყენებოდა 1954 წლამდე, შემდეგ ისევ რუსლარის ანბანზე დაბრუნდნენ და დღემდე მოქმედებს ეს რუსული ანბანი.

_ დღეს ხშირად საუბრობენ იმაზე, რომ აფხაზური ენა თვითონ აფხაზეთშიც დავიწყების პირასაა, რომ იქ უკვე ყველა რუსულად საუბრობს. თქვენ თუ ფლობთ რეალურ იფორმაციას, ამის შესახებ?

_ აფხაზურ ენას საფრთხე მას შემდეგ ემუქრება გაუწყვეტლივ, რაც რუსეთმა დაიპყრო აფხაზეთი, ანუ 1864 წლიდან. აფხაზთა გარუსების პოლიტიკა გეგმაზომიერად კეთდებოდა. სამწუხაროდ, დღესაც არ შეცვლილა ვითარება. აფხაზური ენა, შეიძლება ითქვას, რომ საფრთხის ქვეშ მყოფი ენაა, იმიტომ რომ ხელისშემწყობი პირობები არ არსებობს. აფხაზეთში დღეს მოქმედი საოკუპაციო რეჟიმი აცხადებს, რომ თითქოსდა დამოუკიდებლობა მოიპოვეს, აღადგინეს ისტორიული სამართლიანობა. წესით თუ შენ სახელმწიფოს აშენებ, პირველ რიგში, უნდა მიხედო შენს დედა ენას, მაგრამ 1993 წლიდან დღემდე არავითარი სერიოზული ღონისძიება აფხაზური ენის ფუქციების გაფართოების საკითხში არ გატარებულა.
აი, რაში გამოიხატება ეს, მაგალითად, საბჭოთა პერიოდში არსებობდა ე.წ. „აფხაზური სკოლები“. სინამდვილეში ეს იყო არა აფხაზური, არამედ რუსული სკოლა, აფხაზურის სწავლების ელემენტებითურთ. ამ ტიპის სკოლა დღემდე მოქმედებს, არ შეცვლილა. პირველ ოთხ წელიწადს ბავშვი საგნების უმრავლესობას დედა ენაზე – აფხაზურად სწავლობს. წერა–კითხვას იწყებს ამ ენაზე, ბუნებას, მათემატიკას სწავლობს ამ ენაზე, პარალელურად გაძლიერებით ისწავლება რუსული. რათა მეორე საფეხურზე, მეხუთე კლასიდან ის მზად იყოს, რომ ყველა საგანი რაც კი სკოლაში ისწავლება, მეთერთმეტე კლასის ჩათვლით რუსულ ენაზე ისწავლოს. ანუ რეალურად ეს არის რუსული სკოლა. ცარიზმის დროს იყო შემოღებული ეს სისტემა, მერე საბჭოტა კავშირის დროს გაგრძელდა და დღემდე ასე მოდის. ეას სისტემა აფახზეთის ამჟამინდელ საოკუპაციო რეჟიმს არ შეუცვლია. არადა მათ შეეძლოთ მეხუთე კლასიდან გადაეყვანათ აფხაზურ ენაზე და ბავშვებს დედა ენაზე ესწავლა ყველა საგანი. მაგრამ ეს არ ხდება.

_ რატომ არ ხდება აფხაზური სკოლა ნამდვილად აფხაზური? მათ არ უჩნდებათ პროტესტის გრძნობა?

_ ალბათ არიან ადამიანები, რომლებსაც უჩნდებათ პროტესტი, მაგრამ მათ ნათქვამს არავინ იღებს ყურად. ოფიციალური ნება არ არსებობს იმისა, რომ ეს ნაბიჯი იქნას გადაგმული. იმიტომ რომ თუ ეს მოხდება, მაშინ რუსეთის ხელისუფლებას იმის ეშინია, რომ მსგავსი პროცესები შეიძლება დაიწყოს თვითონ რუსეთის ფედერაციის შემადგენლობაში შემავალ რესპუბლიკებშიც. ვთქვათ, ადიღენში, ჩერქეზეთში, ოსეთში, დაღესტანში, ჩეჩნეთში და იმათაც შეიძლება მოითხოვონ ჩვენც გვინდა დედა ენაზე სწავლაო. რუსეთს კი ეს ხელს არ აძლევს, იმიტომ რომ ყველა მათგანის გარუსება აქვთ დაგეგმილი. სწავლების ზუსტად იგივე სისტემაა იქაც. ის არის კოლონიური პოლიტიკის ერთ–ერთი გამოხატულება, რასაც დღემდე ახორციელებს რუსეთი. ამ ფაქტიდანაც ჩანს, რომ აფხაზეთის ე.წ. დამოუკიდებლობა არის ფიქცია რეალურად. თუ შენ იმდენიც კი არ შეგიძლია, რომ შენს მომავალ თაობას საუთარ ენაზე ასწავლო, მაშინ რომელ თავისუფლებაზე და დამოუკიდებლობაზე, რომელ სუვერენული სახელმწიფოს შენებაზეა საუბარი.

_ როდის გაჩნდა ბზარი ქართულ – აფხაზურ ურთიერთობებში და როგორ ფიქრობთ რატომ მოხდა ეს?

_ აფხაზები ქართულ კულტურასთან მჭიდროდ იყვნენ დაკავშირებულნი. XIX საუკუნის შუა წლებამდე აფხაზები თავს განიხილავდნენ, როგორც ქართული კულტურული სივრცის განუყოფელ ნაწილს, იმიტომ რომ მათ ენას არ ჰქონდა დამწერლობა და ისინი იყენებდნენ ქართულ ენას მიმოწერისთვის. თვით ცარიზმის ხელისუფლებასთანაც კი, აფხაზი მთავრები შერვაშიძეები მიწერ–მოწერას ქართულ ენაზე აწამოებდნენ. რა თქმა უნდა, ცარიზმი ხედავდა რომ, თუ საქართველო დამოუკიდებლობას აღიდგენდა, აფხაზი ამ სახელმწიფოს მოქალაქედ იგრძნობდა თავს. რუსეთისთვის კი ყველაზე მომგებიანი იყო დაეპირისპირებინა ისინი ერთმანეთისთვის, და არამარტო ქვეყნის შიგნით მოეხდინა დაპირისპირება, არამედ მეზობელ ხალხებთანაც. ეს პოლიტიკა აქტიურად ხორციელდებოდა ბოლო 150 წლის განმავლობაში. აი, ამან გააჩინა დაპირისპირება აფხაზებსა და ქართველებს შორის, თორემ შინაგანად არც ოსი და არც აფხაზი ქართული სახელმწიფოს წინააღმდეგი არ შეიძლებოდა ყოფილიყო. იმიტომ რო უფრო ადრე, სანამ რუსი მოვიდოდა, ისინი ქართული სახელმწიფოს მოქალაქეები იყვნენ და აქტიურად მონაწილეობდნენ სახელმწიფოს შენებაშიც და ქვეყნის დაცვაშიც.
ამიტომ რუსეთმა ეს ნაბიჯი გადადგა: დაიწყო XIX საუკუნის მეორე ნახევარში სამეცნიერო თეორიების შექმნა, რომ თურმე მეგრული, ლაზური და სვანური ქართული არ არის. არადა მანამდე ლეონტი მროველი „ქართლის ცხოვრებაში“ წერდა, ქართველებს ერთი ენა გვაქვსო. მაგრამ რუსებმა ეს თეორია „შემოაგდეს“. აი, მაშინ გაჩნდა ეს მოსაზრება – მეგრული „ენაა“, სვანური „ენაა“, ლაზური „ენაა“ და სხვ. არადა სინამდვილეში, ესენი დამოუკიდებელი ენები კი არაა, არამედ ქართულის ისეთივე განუყოფელი ნაწილებია, როგორც, ვთქვათ, ხევსურულია, თუშურია, ფშავურია, მესხურია, იმერულია... ერთი ენის ნაწილებია. ამ თვალსაზრისს, საბჭოთა ხელისუფლების პერიოდში ხელი შეუწყვეს იმდენად, რომ დღეს საზოგადოების უმრავლესობამ უკვე ასე იცის, რომ მეგრული თურმა ცალკე ენაა, ამას მოჰყვა კიდევ სახიფათო ნაბიჯები ბოლო 15 წლის განმავლობაში, უკვე აქტიურად მოქმედებენ იმ მიმართულებით, რომ მეგრელებსა და სვანებს მისცენ ცალკე ავტონომია. ამისთვის საკმარისია, ინტერნეტში შეხვიდე და ნახო, ვიკიპედია თუნდაც, სადაც გაჩნდა მეგრულად საენციკლოპედიო მასალა. ინტერეტში არის მეგრულად ნათარგმი ფილმები. იწერება, რომ თურმე მეგრელებს დანარჩენი ქართველები ჩაგრავენ და მათი კულტურისა და ენის განვითარების საშუალებას არ იძლევიან. ამის უკან ისევ რუსეთი დგას. თუ ასე გაგრძელდა ჩვენ ცოტა ხანში შეიძლება ძალიან მძიმე ვითარება გვქონდეს.

_ თქვენ რა გამოსავალს ხედავთ ამ ვითარებიდან?

_ ერთადერთი სახელმწიფო რომელიც რეალურად ხელს შეუწყობს აფხაზური ენის, კულტურის წინსვლას და მათ გადარჩენას არის საქართველო. ეს ჩვენი სახელმწიფოს ინტერესებშიც შედის. იმიტომ რომ ჩვენთვის, ქართული სახელმწიფოსთვის, მომგებიანია არა გარუსებული, გადაგვარებული, გადაჯიშებული აფხაზი, არამედ თავისი მენტალიტეტისა და ეროვნული შეგნების მქონე ადამიანი.